مقالهٔ «شهر هوشمند و اقتصاد ديجيتال»، منتشرشده در وب‌گاه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آبان 98
شهر هوشمند به معناي استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات براي متحول‌کردن شهر و تجربه شهروندي است. شهر هوشمند با نيازمندي‌هاي تحقق جامعه اطلاعاتي و شبکه‌اي دنياي امروز هم‌سو است، درعينحال يک شيوه نوين اداره شهر و برقراري تعامل با شهروندان است. این شیوه، با به‌کارگيري دانش و فناوريهاي جديد فاصله ميان نهادهاي حاکميت شهري و شهروندان را کاهش مي‌دهد و به شهروندان کمک مي‌كند تا خدمات مورد نياز خود را با هزينه کمتر، سرعت بيشتر و کيفيت مطلوب‌تر دريافت كنند. راه‌اندازي و توسعه شهر هوشمند در کشور نقش بسيار مهمي در توسعه جامعه در ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي دارد. شهر هوشمند موجب دسترسي آسان‌تر شهروندان به خدمات شهري و برقراري تعاملات بهتر و اثربخش‌تر ميان نهادهاي مسئول شهري به‌منظور خدمات‌رساني به شهروندان مي‌شود. در حالت کلي مي‌توان مزاياي حاصل از پياده‌سازي شهر هوشمند را موارد زير دانست:
- دسترسي مستقيم و شفاف به اطلاعات و خدمات شهري از جانب عموم شهروندان، بخش خصوصي، بخش عمومي، رسانه‌ها و ساير ذي‌نفعان جامعه و در‌نتيجه گسترش عدالت اجتماعي و کاهش فساد در بخش حاکميت شهري
- ارتباط و تعامل مستقيم مردم با مسئولان دولت و دستگاه‌هاي شهري
- صرفه‌جويي در زمان و هزينه‌ها و آسيب‌هاي ناشي از حمل‌ونقل شهروندان براي دريافت خدمات شهري
- بهينه‌سازي ساعات کار کارمندان دولت
- صرفه‌جويي در مصرف کاغذ و کاهش آلودگي محيط زيست
- کاهش هزينه‌هاي خدمات‌رساني در سطح شهر و مصرف انرژي
- شفافيت فرايند‌هاي کاري و نوسازي شهرداري در جهت افزايش بهره‌وري با کمک فناوريهاي هوشمند
- خدمت‌رساني به شهروندان به صورت 24 ساعته در هفت روز هفته
- افزايش مشارکت شهروندان و ساير اجزاي جامعه مدني در اداره کشور.
«شهر هوشمند» از زاويه ديد کارکرد و فناوري، سيستمي يکپارچه و هوشمند متشکل از تجهيزات محاسباتي، ماشين‌هاي ديجيتالي و مکانيکي، تجهيزات سخت‌افزاري و نرم‌افزارها براي اتصال اجزاي مختلف شهري از قبيل ساختمان‌ها، زيرساخت‌ها، سازمان‌ها، کسبوکارها، شهروندان و... است که در آن هر‌يک از اين «اشيا» شناسه منحصربه‌فردي دارند و اشيا با يکديگر در بستر اينترنت و بدون واسطه انساني در ارتباط و تعامل‌اند. شهر هوشمند يکي از نمودهاي اصلي عصر جديد زندگي انسان است؛ عصري که در آن در زماني بسيار کوتاه، همه ما با دستگاه و حسگرهاي متصل به يکديگر، احاطه خواهيم شد. از ابزارهاي هوشمندي نظير گوشي تلفن همراه و تکنولوژي‌هاي پوشيدني تا ميليون‌ها ميليون سنسورهاي مختلف در خانه‌ها، خيابان‌ها و محل کار، ما همواره در حال توليد و مصرف داده بر بستر شبکه و در تعامل با محيط هستيم. در اين دنياي جديد، اتصال دائمي اشيا به يکديگر مي‌تواند باعث صرفه‌جويي در زمان دسترسي به سرويس‌هاي شهري و عموم نيازهاي شهروندي شود، حمل‌ونقل سريع و آسان و ايمن سازد، اطلاعات گسترده‌اي در اختيار ما قرار دهد و باعث ايجاد زندگي سالم‌تر و فعال‌تر شود.يک شهر هوشمند از نظر کارکردي و فناورانه مؤلفه‌هاي زير را دارد:
- مديريت هوشمند شهري (Smart Governance)
- انرژي هوشمند (Smart Energy)
- ساختمان هوشمند (Smart Building)
- حمل‌ونقل هوشمند (Smart Mobility)
- زيرساخت هوشمند (Smart Infrastructure)
- تکنولوژي هوشمند (Smart Technology)
- سلامت و مراقبت‌هاي بهداشتي هوشمند (Smart Healthcare)
- شهروند هوشمند (Smart Citizen)
اما اگر از زاويه ديد غير‌فناوري به موضوع شهر هوشمند بنگريم، در‌واقع شهر هوشمند «تحول تجربه زندگي شهروندي از طريق فناوريهاي هوشمند و ديجيتال» است. شهر هوشمند جايي است که «اقتصاد ديجيتال» در آن شکل مي‌گيرد که بخش عمده ارزش‌آفريني در آن با کمک فناوريهاي ديجيتال نظير شبکه‌هاي ارتباطي، رايانه‌ها و تلفن‌ها و ابزارهاي هوشمند، داده‌کاوي، بلاک‌چين، هوش مصنوعي، اينترنت اشيا و ديگر فناوريهاي ديجيتال خلق مي‌شود. نمونه‌هايي از اقتصاد ديجيتال شامل انواع تجارت الکترونيک، بازارگاه‌هاي الکترونيک (مارکت‌پليس‌ها)، تراکنش‌هاي مالي ديجيتالي، سرويس‌هاي مبتني بر درخواست و... مي‌شود.اقتصاد شهري ديجيتال را نبايد با سرويس‌هاي الکترونيکي شهري اشتباه گرفت. در سرويس‌هاي الکترونيکي معمول، شهرداري‌ها و ديگر نهادهاي حاکميتي شهري با استفاده از بستر فناوري اطلاعات، امکان دسترسي ساده‌تر به برخي از خدمات خود را فراهم مي‌کنند. اين در حالي است که در اقتصاد شهري ديجيتال، تلاش مي‌شود تا تمام خدمات مورد نياز شهروندان در بستر ابزارهاي موبايلي به‌صورت ارزان و بر پايه مدل‌هاي درآمدي متفاوت با کسب‌وکارهاي سنتي به آنها ارائه مي‌شود. همين‌جا است که «شهر هوشمند» با «اقتصاد شهري ديجيتال» پيوند مي‌خورد: شهر هوشمند فراهم‌آورنده زيرساخت‌هاي مورد نياز براي پياده‌سازي و توسعه اقتصاد شهري ديجيتال است.
توسعه اقتصاد شهري ديجيتال، لازمه ايجاد شهر هوشمند
اما مانند هر پديده ديگر دنياي ديجيتالي امروز، گسترش شهرهاي هوشمند و اقتصاد شهري ديجيتال بايد ضمن همسويي با اهداف و نيازهاي استراتژيک شهر و شهروندان، در زمان اجرا نيز با نيازهاي عملياتي شهر و ذي‌نفعان دروني و بيروني آن تا حد امکان سازگار باشد. درعينحال صرف به‌کارگيري فناوري در شهر نيز مزيت نيست و بهره‌گيري از فناوري براي توسعه شهري نيز بايد توجيه اقتصادي داشته باشد. در واقع شهر هوشمند از اقتصاد شهري ديجيتال موضوع جداگانه‌اي نيست و اين دو لازم و ملزوم هم محسوب مي‌شوند.بنابراين صرفِ پياده‌سازي مدرن‌ترين فناوريهاي روز دنيا به‌منظور ايجاد شهر هوشمند کفايت نمي‌کند. شهر هوشمند در واقع زيرساخت توسعه اقتصاد شهري ديجيتال است و در نتيجه براي طراحي و پياده‌سازي آن، بايد ترکيبي از معيارهاي استراتژيک، فناوري و عملکردي در نظر گرفته شود تا بتوان اهداف کلان‌شهر را از توسعه شهر هوشمند به عملکرد واقعي و ملموس و ارزش‌آفريني براي اقتصاد شهر و کسبوکارها و شهروندان آن شهر پيوند داد. واقعيت اين است که شهر هوشمند در ايران به‌تازگي مطرح شده و هنوز بيشتر در سطح مجامع علمي و تخصصي در حال بحث و بررسي است؛ اگرچه با کمي اغماض مي‌توانيم بگوييم که امروزه برخي از سطوح پايه‌اي خدمات شهر هوشمند را در کلان‌شهرهاي کشور به‌ويژه تهران داريم. دوربين‌هاي کنترل سرعت و تخلفات رانندگي يکي از ابتدايي‌ترين نمونه‌هاي شهر هوشمند هستند. همچنين خدمات شهري الکترونيکي نمونه ديگري از آغاز مسير دستيابي به شهر هوشمند در کشور هستند.شکي نيست که کاربردهاي وسيع و شگفت‌انگيز شهر هوشمند و جذابيت‌هاي آن به‌ويژه از نظر امکان تعريف مدل‌هاي جديد کسب‌وکار و روش‌هاي نوين درآمدزايي براي توسعه «اقتصاد شهري ديجيتال» باعث سرعت‌بخشي به رشد آن در سال‌هاي پيش‌رو خواهد شد. هرچند به‌نظر مي‌رسد همچنان نوع تفکر مديران و فعالان اين حوزه بيشتر از جنس فناوري‌محور است تا اينکه توسعه اقتصاد شهري ديجيتال، تحول ديجيتال زندگي شهروندي و مدل‌هاي تجاري سرويس‌محور ديجيتال شهري در ذهن متوليان اين حوزه اعم از حاکميتي و فعالان بخش خصوصي باشد.
در چنين فضايی اگر بخواهيم به‌معناي واقعي شهر هوشمند دست يابيم، هنوز مسيري بسيار طولاني در پيش داريم که شامل سرمايه‌گذاري عظيمي روي زيرساخت‌هاي سخت‌افزاري و شبکه‌اي و نرم‌افزاري و از آن مهم‌تر، فرهنگ‌سازي و اصلاح تفکر مديران و شهروندان درباره تعريف مفاهيمي چون: «هوشمندي شهري و شهر هوشمند»، «تجربه شهروندي ديجيتال»، «شهر ديجيتال»، «اقتصاد شهري ديجيتاليزه شده»، «کسب‌وکارهاي ديجيتالي شهري» و ديگر مفاهيمي ازاين‌دست است. بنابراين اگرچه سرمايه‌گذاري روي ايجاد زيرساخت‌هاي فناوري براي توسعه شهر هوشمند لازم است؛ اما در کنار آن بايد به پژوهش و توسعه براي رسيدن به تعريفي مشخص از «اقتصاد شهري ديجيتال» و در کنار آن، ترويج «تفکر ديجيتالي» در بين نهادهاي حاکميت شهري، کسب‌وکارهاي شهر و عموم مردم نيز سرمايه‌گذاري‌هاي لازم انجام شود.
*مشاور بازآفريني و تحول کسب‌وکار
